 АЛЕКСЕЕВ
Михаил Андреевич
(05.05.17 - 18.09.95)
ЭРЭЙИ Э5ЭРИНЭН,
МУ5У МУННУНАН
Тёрёппуттэрэ быстар дьадан'ы буолан, олус ыар олохтоох этилэр. Оттон аас-туор олох аргыhа- ыарыы. Ийэлээх а5ата Миша алта саастаа5ар ыалдьан ёлён хаалбыттара. Тёгурук тулаайах хаалбыт быыкаан киhи кёмускэтэрэ эрэ кёмускэтин уута, харыhыйтарара эрэ хара5ын уута буолбута, ыал устун барар дьыл5аламмыта. Аймахтара уолчааны суёhу саа5ар умса анньан, хотон улэhитэ он'остубуттара. Ити Саха сиригэр советскай былаас сан'ардыы олохсуйан эрэр кэмэ этэ. "Кунустэри-тууннэри уларыппакка тарбыйах тириитэ тан'аhым хаhан эмэ сан'ардылларын ёйдёёбёппун",- диэн суруйбута кэлин Михаил Андреевич. Атах сыгынньах эрэйдээх, ата5ын сылытаары, сылаас ынах саа5ын кэhэрэ. Оттон кыhыны быhа сууллубакка, тобугар диэри хатан хаалара. Саас чалбах та5ыста5ына, онтун тымныы ууга сууйара. Ол курдук биэс сыл устата уолчаан тымныы, кирдээх хотон иччитэ буолбута. Тёhё да харан'а олох хаайдар, баар баара ёттё5ё, сырдыкка тардыhыытын биллэрдэ5э буолуо.
1928 сыллаахха айма5а киhи Н.Н.Алексеев, о5ону аhынан, советынан туруорсан, Баппа5аайыттан ыраах Дьёккён нэhилиэгэр аhыллыбыт оскуола5а киллэртэрбитэ. Yёрэххэ, билиигэ, онуоха эбии киhи буолуон олус ба5алаах уолчаан уёрэ5и, кини угуйар, умсугутар абылан'ын утаппыттыы ылыммыта, нён'уё сылыгар Орто Булуу улууhун киинигэр, Хампа ситэтэ суох оскуолатыгар, кёспутэ. Миша учугэйдик уёрэнэрин таhынан пионерскай, общественнай улэ5э кёхтёёхтук кыттан барбыта. Онон тулаайах уолчаан да "туннугэр кун тыкпыта", кини "уулуссатыгар да бырааhынньык буолбута". Хампа пионердара Миша Алексеевы пионердар уокуруктаа5ы сулуёттэригэр, оттон уокурук сулуётэ бастакы республикатаа5ы сулуёккэ делегатынан талбыттара. Дьэ ити курдук, кёхтёёх общественнай улэ-хамнас тобулла5ас, сытыы, билиигэ-кёруугэ, улэ5э-хамнаска кёхтёёк уолу бэйэтин он'очотугар олордон, олох куустээх долгунун ар5аhынан илдьэ бара турбута. Тулаайах уолчаан Дьокуускайдыыр тан'аhын-сабын ким тэрийиэ буолла5ай. Угунньата быстан, тарба5а кытара сылдьар ынах этэрбэhин дуомун борокуотунан иhэн киэр илгэн баран, Дьокуускайга атах сыгынньах айаннаабыта. Ман'найгы сулуёт делегаттара туспут хаартыскалара баар, онно атах сыгынньах делегаттар сан'а форма тан'астарын тутан олороллор, кинилэр уёруу сыдьаайа, ону сэргэ бэйэлэрин дьоhун суолталарынан киэн туттуу дьоhумсуйуута кёстёр. Киhи табылынна5ына син табыллар. Миша сэттэ киhи иhигэр киирсэн, уёрэх наркома С.Ф.Гоголевка барсар. Нарком хатырбыт ата5ыттан хаан о5уолуу сылдьар делегат уолчааны бэлиэтии кёрён, тан'ас ылан тан'ыннаралларыгар ыйыы биэрэр. Миша кип-килэгир иичиги этэрбэстэнэн хаалар.
Ча5ылхай киhи оло5ун тугэннэрэ да ча5ылхай, киhи ёйугэр хаалымтыа буолаллар. Миша дойдутугар, оскуолатыгар кэлэн, сулуёт накааhын олоххо киллэрэргэ пионердарын кё5улээбитинэн барар саамай уустук боппуруостара- куурусса иитиитэ. Кууруссалаах да ыал тыа сиригэр дэн'н'э кёстёрё, оттон о5олор 20-чэ кууруссалаах ферма тэриниэхтээхтэрэ. Хампаттан туёрт кёстёёх Дьёккён нэhилиэгэр Торооскуунап (Семенов) куурусса атылыыр уhу диэн сурах кэлэр. Миша пионердарын кытта субэлэhэн, биэс солкуобайы мунньаннар, Дьёккённуур. Бэрт дьээбэлээх со5ус киhи Миша5а биир бётуугу атыылыыр. Атыылаhааччы бётуук дуу, куурусса дуу сымыыттыырын арааран билбэт киhи буолан, бётуугу тымтайга уган илдьэ кэлэр. Хампа5а кэлэн аны бётууктэригэр куурусса наадатын билэн, биир ыалтан биир кууруссаны кёрдёhён ылаллар. Кууруссалара сааhыары сайын биир сымыыты сымыыттаан баран аны букатын уурайан хаалар. Онон "со5отох кыhыл кёмус сымыыттаах" пионердар аатыран кэпсэлгэ киирэллэр.
Бастын' улэлээх баhаатай аны комсомол уобаластаа5ы конференциятыгар делегатынан талыллан Дьокуускайга кэлэр. Yргулдьу пионерскай улэhиттэр ус ыйдаах курстарыгар уёрэнэн баран, Томмот оройуонугар икки сыл о5о коммунистическай тэрилтэтин оройуоннаа5ы б?ротун председателинэн улэлиир.
Учуутал техникумун бутэрэн, Орто Халыма5а Родчевай оскуолатыгар икки сыл учууталлаабыта. Кини кыhамньылаах, дьин'нээх киhини иитэн таhаарар туhугар ис сурэ5иттэн бэринэн туран улэлиир, о5олор куттарын тутар улахан учуутал буолар чинчитэ оччоттон биллибитэ. Комсомол Орто Халыматаа5ы комитетын секретарынан улэлии олорон Советскай Армия кэккэтигэр ын'ырыллыбыта.
Тёhёлёёх киhи сырдык ыратын сарбыйбыта, норуоттар олохторун тан'нары ытыйбыта буолуой А5а дойду Улуу сэриитэ. М.А.Алексеев сэрии киhиэхэ а5алар сорун-мун'ун толору амсайбыта. Билиэн'н'э тубэhии диэн, сахалыы эттэххэ, тан'нары кыраммыкка тэн'нээ5э. Кулут буолуу кыhал5атын, эрэйин-мун'ун ааhан, моральнай самнарыыта улахан этэ. Эн ёйдёёх дуу, ёйё суох дуу, ёлёёру сытан дуу- хайдах да кэбилэнэн билиэн'н'э тубэс, син биир эйигин Ийэ дойдуну тан'нарааччы быhыытынан сааттаах остуолба5а туруораллара. Алексеев ону барытын ааспыта. Винница, Умань куораттарга немец билиэнигэр куннэтэ уонунан киhи кырбанан, хоргуйан ёлёрё. Алексеев эмиэ сырата-сылбата быстыбыта, улэлиир, ата5ар турар кыа5а суох буолбута. Суолга охтубута, немец полицейскайдара; "Буппут",- дии-дии, саппыкынан тэбиэлээбиттэрэ. Тыыннаах хаалар ыйаа5а тарта5а, суолга хаалларан баран ааhа турбуттара. Сэлиэhинэй бааhынатыгар сыыллан киирэн, сиикэй сэлиэhинэй туора5ын сиэн, тыын ылан, сыыйа ата5ар турбута уонна илин диэкини тутуспута. Немецтэр сабардаан олорор сирдэринэн айаннааhын тёhёлёёх суостаа5ын, кутталлаа5ын санаан кёрун'. Эрэйи эн'эринэн тэлэн, бэйэтин дьонугар Советскай Армия чаастарыгар, Армавир куоракка, суккуруур тыына эрэ тиийэн кэлбитэ. Быыhанна5ым диэн тёhёлёёх уёрбутэ, уоскуйбута буолуой?
Ёстёёх билиэнэ диэн ёстёёх билиэнэ буолла5а, онно тугу ба5арар кёhутуёххэ сёбё. Оттон бэйэ дьоно итэ5эйбэккэ, балыйан; "Эн немец успуйуёнэ эбиккин", "хантан баччалаах сири, эн сыакаар атаххынан сыыйан кэлиэххиний? Бэ5эhээ эйигин Таганрогтан параш?тунан туhэрдилэр", - дии-дии сордууллара, ыарыытын ааhан, абакката, кыhыыта бэрт этэ. Краснодар турмэтигэр, "успуйуёммун" дэтээри уон биир ый устата, хоргута-хоргута сордообуттара, тыынын эрэ быспатахтара. Эрэhиинэ кымньыынан таhыыры, араас уёхсууну-таныыры тулуйбута, сымыйа буруйу бэйэтигэр ылыммата5а. Ол иhин аны "бирисээгэ5ин кэспиккин, фашистарга тыыннаахтыы бэринэн, Ийэ дойдугун тан'нарбыккын" диэн 10 сылга лаа5ырга олорорго уураахтаабыттара. Уон сыл устата кун'н'э 200 гр. килиэп, хортуоппуй уонна кукуруза ха5ыттан буспут бутугас аhылыктанан, мас кэрдиитин, тимир суолга таhа5ас таhыытын курдук ыарахан улэ5э сылдьыбыта. Оннук аччык ан'ардаах, кыhар5аннаах ыарахан улэ5э "политическайдар" диэн ааттанар ("норуот ёстёёхтёрё", "Ийэ дойдуну тан'нарааччылар" дэнэллэрэ) дьон быардара быстан, охтон тустулэр да ёлён хаалаахтыыллара, ону бэлэм дьаама5а быра5ан иhэллэрэ. Михаил Андреевич туох-баар модун кыа5ын тумунэн, бэйэтигэр туруорунар кытаанах ирдэбилинэн, уйул5атын, этин-сиинин эрчийиинэн сор суоллаах ити оло5у, уон сылын тулуйан туораабыта. "...ити айылаах эриирдээх- бутуурдаах суоллар, айылаах дабааннар! Туох иhин? Ан'ардас тыыннаах эрэ буолар туhугар буолуо дуо? Хайа оччо5о наhаа хомолтолоох буолаарай?!" - диэн хойут до5оругар Н.А.Кондаков суруйбута. Суох, тыыннаах эрэ буолар туhугар буолбатах, кини норуотун инники кэскилин тускулаhар туhугар тыыннаах ордубута.
1951 сыл, атырдьах ыйын сан'ата. Ботуон'ка сугэhэрдээх, боростуой тан'астаах-саптаах, хатын'ыр киhи Дьокуускайга, Даркылаах бириистэнигэр, борокуоттан кытылга тахсар. Уонтан тахса сыл санаан санаата тиийбэтэх, туhээн туулугэр кёрёр умсул5аннаах, ахтыл5аннаах Сахатын сирин, тёрёёбут буорун булар куннээх эбит. Оо, саха сан'атын истиэ буолла5а. Бириистэн'н'э киирэр а5ыйах таhа5ас тиэйэр массыыналарга биир эмэ саха суоппар баара буолаарай, олордон таhаараарай диэн кэтээн ёр да ёр турда, суох, биир да массыынаны ыытар саханы кёрбётё. "Ок-сиэ, буолар да эбит, аныаха диэри итиччэ хаалан истэхпит дии" диэн санаа охсуллубута. Ба5ар саха о5олоруттан механизатордары, суоппардары, трактористары, электриктэри бэлэмниир ба5а санаа бастакы кыыма итиннэ са5ыллыбыта буолуо.
Олоххо тугу эмэ он'орор, ситиhэр, киртэн-хохтон ыраастанар туhугар уёрэниэххэ наада диэн бэйэтин иннигэр кытаанах сыалы туруоруммута Михаил Алексеев. Онноо5ор хаайыы оло5ун тулуйбута, "кён'улгэ" студент оло5ун хайа ба5арар тулуйуом диэн модун дьулуурдаа5а. Дьокуускайдаа5ы педагогическай институкка киириини да кини кэбэ5эс ситиспэтэ5э. Ол эрээри киhи барыта кулугу эрэ кёрёр буолбата5а. Кыhал5алаа5ы ёйуур утуё санаалаах дьон эмиэ бааллара. Биир оннук киhи пединститут директора С.Ф.Попов этэ. Михаил Андреевич пединститукка ан'ардас стипендиянан олорон, "биэс" сыана5а эрэ уёрэммитэ. Yёрэнэрин устата харан'а балыырдаах хаайыыта киниэхэ ыар сугэhэр буолбута. Сотору-сотору кинини уёрэтэр-уёрэппэт туhугар госэкзамен'н'а икки "туёрду" туруорбуттара.
Дьэ ити курдук, М.А.Алексеев ба5арбыт ба5атын олоххо киллэрэр, о5ону уёрэтэр-иитэр учуутал буолар сыалын сиппитэ. Далыр, Бэрдьигэстээх, Yёhээ Булуу Исидор Барахов аатынан орто, 2 N-дээх физико-математическай оскуола. Бу кини улэлээбит сирдэрэ, манна уёрэммиттэрэ норуот улахан учуутала дууhатын сылааhын, сурэ5ин тёлёнун ин'эрбит, билии ис кистэлэн'нэрин, уёрэх ын'ырар-угуйар абылан'ын арыйбыт, олохторун суолун он'куллаабыт, сиргэ чин'ник уктэнэр кыа5ы биэрбит дьоно- кини уёрэнээччилэрэ; наука доктордара, кандидаттара, учууталлар, инженердар, врачтар, араас идэлээх дьон...
Кинилэргэ хас биирдиилэригэр учууталлара, уйул5аларын уйгурпатарбын диэбиттии, тыаhа суох сэрэнэн хааман, оргууй ботугураан; "Хайа, Ваня хайдахпытый?"- диэбиттии, кулэн мичийэн турара бу баарга дылы. Оттон кинилэр; "Yчугэй, барыта бэрт, Михаил Андреевич!"- диэн хоруйдуохтара эбитэ буолуо ... Михаил Андреевич тыыннаах эрэ буолар туhугар эрэйи эн'эринэн тэлбэтэ5э, тёрёёбут Сахатын сирин бугун'н'утун, сарсын'н'ытын тутуhар уёрэхтээх, урдук культуралаах угус элбэх дьону уёрэтэр-иитэр туhугар тыыннаах ордубута, олох олорбута. Тёhёлёёх эрэйи кёрбутэ да, кини соччонон абаран-сатаран туран тёрёёбут норуотугар туhалаабыта.
Биэс сыллаа5ыта ССРС народнай учуутала Михаил Андреевич 75 сааhын туолбута. Булуу куоратыгар олордо5уна ол кэрэ-бэлиэ датаны бэлиэтээбиттэрэ. Республика Президенэ М.Е.Николаев тус бэйэтинэн баран бириэмийэни туттарбыта. Михаил Андреевич тёбётун тымыра быстан улаханнык ыалдьыбыт кэмэ этэ.
Yёруулээх мунньах нён'уё кунугэр А.В.Мигалкины (билигин Уус-Алдан улууhун дьаhалтатын баhылыга) кытта кини дьиэтигэр бара сылдьыбыппыт. Кинини кытта кэпсэтиибитин магнитофон'н'а суруйан баран, кумаа5ыга таhаарбытым баар. Кини онно учугэй да кэм кэллэ, оттон мин кырдьан хааллым диэхтээбитэ. Уонна сурдээ5ин хараастан; "Мин Михаил Ефимовичка махталбын биллэриэхтээх этим, ону умнан кэбиспиппин, эппэккэ хаалбыппын. Yёhээ Булуугэ физико-математическай оскуоланы арыйар идеябын кини ёйдёёбутэ, ёйёёбутэ, кёмёлёспутэ. Онтон да атын он'орбут утуётэ баhаам. Ёлуёр сылдьан, норуоккар олоххун анаа диэхтээх, доруобуйаны, дьолу-соргуну ба5арыахтаах этим",- диэбитэ. Мунньахха эппэтэх ити тылларын кини наhаа тиэрдиэн ба5арбыт быhыылаа5а да, тыыннаа5ар кёрсён эппитин саарбахтыыбын. Онон, ба5ар, кэриэс ба5арыыта буолуон сёп диэн, хаhыатынан тиэрдэбин.
Нина Иннокентьевна Протопопова.
("Кэскил" хаhыат 1997 сыл ыам ыйын 6 кунунээ5и N-тэн.
<<< Назад на Ветераны
Республика Саха (Якутия)
с. Верхневилюйск
© SakhaLand 2003
|
