АЛЕКСЕЕВ
Михаил Андреевич
(05.05.17 - 18.09.95)

<< 1 << 2 << 3 << 4 = 5 =  6 >>

ЫАРАХАН ДЬЫЛ5А

       Мин дьолбор уёрэх бэйэтин сырдык аанын тэлэччи аспыта. Сотору оскуола бастын' уёрэнээччитэ буолбутум. Ол барыта Советскай былаас барахсан кыра-хара норуокка анаан тыктарбыт дьоллоох сардан'атын сабыдыала этэ. Миигин аныгы олоххо учугэй сиэргэ-майгыга оччотоо5у пионерскай уонна комсомольскай тэрилтэлэр ииппиттэрэ. 12 саастаахпар Булуу уокуругуттан ?кутскайга буолбут республикатаа5ы бастакы пионерскай слекка делегатынан сылдьыбытым. 14 саастаахпар Томмот оройуонугар о5о коммунистическай тэрилтэтин председателинэн улэлээбитим. 1938 сыллаахха Орто Халыма5а учууталлыы сырыттахпына, комсомол оройуоннаа5ы комитетын бастакы секретарынан талларан кэбиспиттэрэ. Ол барыта мин инники олохпор олус туhалаабыта.
       1939 сыллаахха учуутал урдук идэтин ылар ба5аттан со5уруу баран Рязань куорат пединститутун физико-математическай факультетыгар киирбитим. Онно бастакы курсу бары предметтэргэ туйгун сыананан бутэрбитим кэннэ, иккис курска уёрэнэн эрдэхпинэ. Бутун Со?з урдунэн булгуччулаах байыаннай эбээhинэс туhунан сокуон тахсыбыта. Ол сокуон'н'а сааhым сёп тубэhэн Кыhыл Армия кэккэтигэр ын'ырыллыбытым. Сулууспабын Украина сиригэр, 12-с армия 99-с стрелковай дивизиятын 20-с сапернай батольонугар са5алаабытым. Сотору батольонум комиссара Исаак Осипович Зельман миигин; "Эн комсомольскай улэ5э элбэхтик улэлээбит опыттаах эбиккин",- диэн батальон комсорунан талларан кэбиспитэ.
       Биир сыл сулууспалаабытым кэннэ, ус ыйдаах курска уёрэтэн баран миэхэ "младшай политрук" диэн ааты ин'эрбиттэрэ. Комсорг быhыытынан тубугум сурдээх элбэх этэ. Сан'а ын'ырыллыбыт саллааттарга полит-уёрэ5и ыытыы, кинилэри кытта куруук походтарга сылдьыhыы, батальон хаhыатын таhаарыы, политрукка кёмёлёhуу о.д.а.
       А5а дойду Улуу сэриитин са5аланыытын, ол аата бэс ыйын 22 кунугэр Ар5аа кыраныысса5а- Перемышль диэн куоракка (билин'н'инэн Польша куората) кёрсубутум. Cэрии уотугар мин туhам туhунан сэрии кэнниттэн тахсыбыт алта кинигэ5э бэлиэтэммитэ. 99-с дивизиям аатырбыт дивизия этэ. Кини А5а дойду Улуу сэриитин кэмигэр сэриилэспит чаастартан бастакынан бойобуой Кыhыл Знамя орденынан на5араадаламмыта. Ол иhин кинини сэрии кэмигэр "Первая Краснознаменная 99-я гвардейская дивизия" диэн ааттаабыттара. Онтон сотору, сэрии уота умайа турда5ына, дивизия Ленин, Суворов уонна Богдан Хмельницкэй орденнарынан на5араадаламмыта.
       Сэрии бастакы ыйыгар 12-с армия бутуннуутэ, киниэхэ киирсэр чаастар, ол иhигэр биhиги дивизиябыт эмиэ Зеленая Брама диэн Украина ойууругар ёстёёх тёгуруктээhинигэр тубэспиттэрэ, 13 хонук устата хантан да кёмётё, сибээhэ суох хааттаран сыппыппыт. Арай Подвысокая диэн дэриэбинэ пионердара быардарынан сыыллан кэлэн сухарыы уонна груша а5алалларын саныыбын. Сэриилэhэр сэппит баранан, икки тёгул тёгуруктээhинтэн ыстыыгынан тахса сатаабыппыт. Ол тумугэр тыhыынчанан киhи ёлбутэ уонна инбэлиит буолбута. Армия генерала Кирпонос ытынан кэбиспитэ. Генераллар Павлов уонна Власов билиэн'н'э тубэспиттэрэ. Мин бэйэм икки бааhырыылаах, хааным суурэ сылдьар киhи билиэн'н'э тубэспитим. Шипшинскэй, биhиги батальоммут старшината, бэйэтэ эмиэ билиэн'н'э сылдьан, политруктары уонна еврейдэри тыллаан биэриинэн дьарыктаммыта. Кини миигин эмиэ фашистарга; "Бу киhи политрук этэ",- диэн тыллаан биэрбитэ. Фашистар миигин сонно ытаары, ытылларга мунньуллубут еврейдэри, политруктары кытта бииргэ иннэлээх боробулуохаттан он'оhуллубут бутэйгэ илдьэн хатаан кэбиспиттэрэ. Ытыллыахпыт а5ай иннигэр зондерф?рер диэн фашистар оhуобай отделларын офицера кылгастык ону-маны ыйыталаhара. Онно миэхэ ёлёр куттал суоhаабытыгар, немецтии уонна английскайдыы билэрбинэн туhанан, бу курдук сымыйалаабытым; "Мин Владивостокка тёрёёбут японецпын уонна советскай гражданин буолан Кыhыл Армия5а ын'ырыллыбытым",- диэн. Ол курдук тыыннаах хаалар ба5аттан оло5ум устатыгар биирдэ сымыйалаан турабын.
       Зондерф?рер тыллары билэрбин чинчийэн баран изолятортан уопсай лаа5ырдарыгар уурбутэ. Ол эмиэ тыhыынчанан советскай билиэннэйдэр кырбанан, хоргуйан ёлбут, аан дойдуга биллибит Умань куораттаа5ы лаа5ырдара этэ. Ол лаа5ырдарга фашистар билиэннэйдэргэ кыыллыы сыhыаннаспыттарын иhин сэрии кэнниттэн аан дойдутаа5ы суутунан сууттанан тураллар.
       Мин икки омук тылын хайдах баhылаабытым туhунан кэпсиэхпин ба5арабын. Орто Халыма5а учууталлыы сылдьан улэбиттэн ордор бириэмэбин барытын тыллары уёрэтиигэ биэрбитим. Ол кэмн'э Халыма5а арыгы ас дьону иирдибит кэмэ этэ. Дьыл5ам барахсан онно миигин сыhыарбата5а. Оччолорго сэрии буолуохтаа5ын туhунан ханна да5аны кэпсэтиллибэт, суруллубат этэ. Миигин ким да5аны; "Михаил Андреевич, кытаат, омук тылларын уёрэт, кинилэр ёлёртён ёруhуйуёхтэрэ",- диэн субэлээбэтэ5э. Бачча5а тиийиэх быатыгар бэйэм со5ото5ун, кимтэн да кёмётё, субэтэ суох ис-испиттэн тартаран, интэриэhиргээн уёрэппитим. Киhиэхэ дьыл5а диэн баар дииллэр. Ол сырдык дьайыыта буолуо. Уонна "язык есть орудие для жизненной борьбы" диэн бэрт ёйдёёх этии баара. Ол этии кырдьыгын мин оло5ум кёрдёрёр.
       Уманнаа5ы лаа5ыртан фашистар куннэтэ аайы 10-15 билиэннэйи вагоннарга таас чо5у тиэйтэрэ уурэн таhаараллара. Онно улэлии сылдьан, сэниэм эстэн, охтон хаалбытым. Хата онно конвойдуу сылдьыбыт полицейскайдар ытан кэбиспэтэхтэрэ. Кэлэн тэбиэлээн кёрён баран; "Он уже дошел. Пусть лежит", - диэн баран ааhа турбуттара. Мин сыппыт сирим бурдук хонуута буолан биэртэ. Ол сайын сэлиэhинэй олус ууммут этэ. Сиикэй сэлиэhинэйи ыраастыы-ыраастыы сиэн, сиикэй уунан утахтанан улам-улам туран атахпар сы5арыйар буолубутум. Сыл кэрин'э айаннаан, икки тёгул Майкоп уонна Шахты диэн куораттар лаа5ырдарыгар быра5ылла-быра5ылла, ёлёртён эмиэ мулчу туттаран курээн, бэйэм дьоммун Шаумянскай диэн станциятыгар булбутум. Онно атахпар нэhиилэ тирэнэн турар эрэ киhи тиийбитим.
       Аны бэйэм дьонноро сордооhуннара са5аламмыта. Yёруём оннугар ордук кыhал5а5а ылларбытым. Краснодар куорат турмэтигэр сылы быhа хаайа сытан, хантан хааннаахпын, кимтэн кииннээхпин билээри, манна мин кыайан суруйбат дьиикэй ньымалары тутта-тутта ыйытык бё5ёну туhэрбиттэрэ. "Эн саха буолбатаххын, японецкын эбэтэр китаецкын. Эйигин фашистар успуйуённэри бэлэмниир Симферополь куоракка баар анал оскуола5а уёрэппиттэрэ, ол кэнниттэн бэйэлэрин туhаларыгар успуйуённэтэ биhиги тыылбытыгар ыыппыттара. Биhигини эрэйдээбэккэ ону барытын билин", - дии-дии хаайыылаа5ы кырбыыр анал кириэhилэнэн, эрэhиинэ кымньыынан хааным тохтуор дылы тёбёбун таhыттараллара. Онтон уёскээбит баастар чэрдэрэ билигин да тёбёбёр сылдьаллар. Ол кыhал5аны барытын тулуйан сымыйа акта5а илии баттаабата5ым. Тумугэр; "Эн фашистар илиилэригэр тыыннаахтыы киирэ сылдьыбыккын, онон Кыhыл Армия кэккэтигэр киирэргэр биэрбит анда5аргын кэспиккин", - диэн бастаан ытарга ууран баран, ону 10 сыл ыраах лаа5ырдарга олорон боруостууругар солбуйбуттара. Онон А5а дойду Улуу сэриитинэн сибээстээн иккитэ ытылла сыспыттаахпын. Уон сылы барытын Туруханскай, Унженскай уонна Енисейскэй лаа5ырдарга олорон баран 1952 сыллаахха босхоломмутум. Онон турмэлэргэ, лаа5ырдарга, биир сыл Красноярскай турмэтигэр ыйытыкка сыппыппын аахтахха, барыта 11 сыл сылдьыбытым. Босхолоноотун, утуё дууhалаах дьон кёмёлёрунэн, ?кутскайдаа5ы пединститут физико-математическай факультетыгар уёрэнэ киирбитим.
       Институкка уёрэнэ сырыттахпына НКВД-лар ын'ыран хантан кэлбитим уонна институтка ким ылбытын туhунан доппуруос бё5ёну туhэрбиттэрэ. Тёhё да уорба5а сылдьыбытым иhин уёрэх бу заведениетын 1955 сыллаахха, бары предметтэри "туйгун" сыананан бутэрбитим. Арай оччотоо5у республика уёрэ5ин министрэ Захар Прокопьевич Саввин бирикээhинэн история педагогики диэн предмеккэ биир "4" сыананы туруорбуттара. Захар Прокопьевич экзаменныыр комиссия улэлии олордо5уна кэлэн бу курдук эппитэ; "Ити Алексеев сэрии кэмигэр Ийэ дойдутун тан'наран биэрэн, 10 сыл хаайыыга сылдьыбыт киhи, онон "диплом с отличием" киниэхэ биэрэ сылдьаайаххытый!"- диэн. Онон кини бирикээhинэн история педагогики диэн предмеккэ соруйан "4" туруорбуттара. Ол предмеккэ туёрт сыл устата ан'ардас "5" эрэ сыаналарга уёрэммитим итиэннэ госэкзамены эмиэ "5" сыана5а эппиэттээбиппин аахсыбатахтара.
       Yлэ5э ананарбар Захар Прокопьевич эмиэ баар этэ. Кини институту бутэрээччилэри кытта хас биирдиилэрин сирэй кёрсён кылгастык тугу эрэ кэпсэтэрэ. Онтон мин уочаратым кэлбитэ. Онно бу курдук эппитэ; "Гражданин Алексеев, ты- бывший изменник Родины, да? Ты поедешь в самый отдаленный район ?кутии- Аллаиховский. Там будете искупить сво? вину перед Родиной!". Мин ол этииттэн олус хомойбутум уонна эппитим; "Мин Аллайыаха оройуонугар барбаппын. Ол кэриэтэ урукку идэбинэн ойуурга мас кэрдэн аhыам",- диэн. Салгыы министрим ыйыппыта; "В Далыре Верхневил?йского района открывается новая средняя школа. Поедете туда?". Мин ол этиигэ сёбулэспитим.
       Далыр оскуолатыгар ёртён таласпыт учууталым улэтэ дьэ са5аламмыта. Сотору тёрёппуттэр ытыктабыллара, уёрэнээччилэрим тапталлара олохпун биллэрдик сылытан киирэн барбыттара. Республика уонна киин бэчээт мин улэбин киэн'ник сырдатара. Yлэнэн улуhуйэн ааспыт оло5ум кыhал5аларын умнан да сырыттахпына Василий Саввич Ксенофонтов диэн бииргэ улэлиир киhим, историк учууталлар уопсай мунньахтарыгар соhуччу бу курдук тылласпыта; "Кунду учууталлар, эhиги учугэйдик билэ5ит дуо? Биhигини кытта кимнээх улэлии сылдьалларын? Бу Алексеев диэн коллегабыт А5а дойду Улуу сэриитигэр фашистарга билиэн тубэhэн, 10 сыл хаайыыга сылдьыбыт киhи. Мин А5а дойдуну кёмускуур туhугар хааммын тохпут киhи, кинини кытта холкутук сылдьан улэлиир кыа5ым суох", -диэн. Ити быhыы эмиэ мин аатым бутун республика5а, ону ааhан Со?зка биллибититтэн; ордугур5аан тахсыбыта. Ол кэнниттэн миигин эмиэ ыар санаа умса баттаабыта; "Ханна да сылдьыбытым иhин Ксенофонтов курдук дьон уё5ээhиннэрэ ёлуёхпэр диэри миигин батыhа сылдьыыhык"- диэн. Ол санаа оло5уран, оччото5у ССРС Верховнай Советын Президиумун Председателигэр Климент Ефремович Ворошиловка ун'суу суруйбутум. Ол ун'суу кэнниттэн, ус ый буолан баран, били миигин 1942 сыллаахха сууттаабыт Хотугу Кавказтаа5ы байыаннай уокурук байыаннай трибунала толору реабилитациялаабыта, сууттаммыт дьыалабын сабан, сууттамматах курдук аахпыта. Мин дьэ урун' харахпын ёрё кёрбутум, кён'ул салгынынан тыыммытым. Били миигин уё5эн сугун улэлэппэтэх Ксенофонтов диэн киhиэхэ махтана санаабытым. Кырдьык, кини миигин арахсыбакка хомпуустаабата5а буоллар, бука ун'суё суох этим. Тёhё да сымыйанан буруйданан сору кёрдёрбун саныыр этим; "Ааспыт алдьархайдаах сэрииттэн тёhёлёёх киhи ёлбутэ буолуой? Хата, мин баччаан'н'а диэри тыыннаах уонна ёлуёр сылдьабын дии. Кэбис, ун'сэн эрэйдэммэппин, хаhан кырдьыгы булаары" -диэн. Реабилитация кэнниттэн мин 26 сыл быыстала суох учууталлаатым. Саха дьо5урдаах ыччатын наука5а уонна билин'н'и техника5а тардар сыалтан, Москва5а баран, партия Киин Комитетынан туруорсан, Yёhээ Булуу 2 N-дээх орто оскуолатыгар уёрэх тёруттэрин дирин'этиллибит программанан уёрэтэр кылаас аhыллыытын кён'уллэппитим. Ол кылаас ситиhиилээх улэтин туhунан со5уруу "Наш теплый дом" диэн туспа кинигэ суруллубута. Оччотоо5уга Yёhээ Булуу физико-математическай кылааhын бутэрбит о5олор билигин Саха государственнай университетыгар преподавателлэринэн, ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээ5и отделениетын Саха сиринээ5и научнай киинигэр улэлииллэр. Ону таhынан хас эмэ уонунан аа5ыллар инженердар, врачтар, урдук уёрэхтээх тыа хаhаайыстыбатын специалистара иитиллэн тахсыбыттара. Ол курдук учугэй тумуктэрдээх улэлии сылдьан, ордугумсахтар ыар дьайыыларын тулуйбакка, атын оройуон'н'а кёhёргё куhэллибитим. Атын оскуола5а тиийэн ыараханнык ыалдьан хаалбытым. Ол барыта ёр кэм устата дууhабар мустубут ыар санаа охсуутуттан буолбута. Ёскё коллегаларым ёйдёёбуттэрэ буоллар, тэрийбит оскуолабар субэhит, тэрийээччи, а5а табаарыс быhыытынан туhалыы сылдьыам этэ. Дьэ сорох киhи дьыл5ата итинник. Билигин сааhым 73-м. Мин улэбин республика уонна Бутун Со?з сыаналааннар миэхэ Саха ССР, РСФСР оскуолаларын утуёлээх учууталын урдук аата ин'эриллибитэ. Советскай правительство Ленин уонна Кыhыл Знамя орденнарынан на5араадалаабыта. Ол барыта тулуур, сыралаах улэ уонна чиэhинэй олох тумуктэрэ.
       Бутэhикпэр, оло5ум устатын тухары учугэйи ба5арбыт тапталлаах сахам норуотун ыччатыгар манныгы этиэхпин ба5арабын; "Киhи оло5ор, бу ахтыыга кэпсэнэрин курдук, киhиттэн бэйэтиттэн тутулуга суох, итинник куутуллубэтэх ыарахаттар баар буолааччылар. Ону тулуйан дууhа5ар куруук учугэй санааны илдьэ сылдьан, норуотун' туhугар уёрэн уонна улэлээ" диэн.

М. Алексеев,
ССРС народнай учуутала.

ССРС НАРОДНАЙ УЧУУТАЛА
М.А. АЛЕКСЕЕВ
ТЁРЁЁБYТЭ 80 СЫЛА ТУОЛУУТУГАР

<<< Назад на Ветераны                                                                                        Республика Саха (Якутия)
с. Верхневилюйск
© SakhaLand 2003