 АЛЕКСЕЕВ
Михаил Андреевич
(05.05.17 - 18.09.95)
Константин Чиряев,
М.А. Алексеевтыын Далырга бииргэ улэлээбит
оскуола 1957-59 сылларга директора.
Россия Айымньылаах Педагогикатын Академиятын
академига, этнопедагог.
("Yёhээ Булуу" хаhыат 1996 сыл атырдьах ыйын 22 кунунээ5и нуёмэриттэн).
НАУКА СЫРДЫК ААРТЫГАР
Исидор Барахов аатынан орто оскуола5а аан бастакынан физмат кылаастары тёруттээбит ССРС народнай учуутала Михаил Андреевич Алексеев туhунан очерк.
Эн ба5ар, И.Барахов аатынан оскуола физмат кылааhыгар киирэн иhэн'н'ин, бу кыра дьиэ дойдуга наука урдук чыпчаалын тёлкёлуур Ломоносов аатынан Москватаа5ы госуниверситет, урдук уёрэх киининэн буолбут Новосибирскайдаа5ы академическай городок, револ?ция биhигэ буолбут Ленинград куорат урдук уёрэ5ин биллиилээх ученайдарын, преподавателлэрин бол5омтолорун хайдах тардыбытын дьиктиргии саныа5ын'.
Оло5у-дьаhа5ы, сири-дойдуну дьон киэргэтэр диэн норуокка бэртээхэй этии баар. Кырдьык сэттэ сылла5ыта бу мас бала5ан'н'а уёрэммит о5олор дойду саамай киин институттарыгар, университеттарыгар уёрэнэр буолуохтара уонна наука5а бэйэлэрин олохторун аныахтара диэн бу кэрэхсэбиллээх, кэскиллээх дьыаланы бэйэлэринэн кё5улээбит уонна са5алаабыт учууталлар- билигин РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын утуёлээх учуутала Михаил Андреевич Алексеев, Саха АССР оскуолаларын утуёлээх учуутала Александр Иванович Семенов, норуот уёрэ5ириитин туйгуна, физик Василий Софронович Долгунов да маннык буолуо диэн эрэллэрин быhа этэр кыахтара суо5а.
Кинилэр Научнай кадрдары суумэрдээhини уонна бэлэмнээhини тупсарар дьаhаллар тустарынан ССКП Киин Комитетын уонна ССРС Министрдэрин Советын 1962 сыллаа5ы ыам ыйын 18 кунунээ5и ураахтарын олоххо киллэриигэ уонна санаа сиппэт тургэнинэн бар5ара сайдар тёрёёбут Сахаларын республиката бар5а баайдаа5ын, ону баhылааhын'н'а урдук бэлэмнээх олохтоох кадрдары- хайа инженердэрин, геологтары, ХХ уйэ дьиктилээх точнай техникатыгар дэгиттэр улэлиир дьону иитиигэ бэйэлэрин кылааттарын киллэрсэр ба5алаахтара.
Ол туhуттан партия ити ураты суолталаах уураа5ын олоххо хайдах киллэриэххэ сёптёё5ёр дойду биллиилээх ученайдарын араас ыстатыйаларын киин хаhыаттартан, научнай сурнааллартан элбэ5и аахпыттара. ССРС Наукаларын Академиятын кё5улээhининэн оскуолаларга, оройуоннарга, республикаларга уонна Со?зка ыытыллар физико-математическай, химическэй олимпиадалар тумуктэрин кэтээн кёрбуттэрэ. Онно тыа сиригэр уёрэнэр о5олор ити предметтэргэ мёлтёхтёрё кёстён тахсыбыттара. Ол тумугэр тыа сирин о5олоруттан наукалар наукаларынан ааттанар физико-математическай, химическэй институттарга уёрэххэ ылыллыы а5ыйах этэ.
Дьэ итинник балаhыанньаттан тахсарга бастакы салгыны биир аhа5ас партийнай мунньах киллэрбитэ. Ол мунньахха дойду биллиилээх ученайа, академик М.А.Лаврентьев "Талааннаахтарга- киэн' суолу" диэн "Правда" хаhыакка бэчээттэммит ыстатыйатын дьууллэhии буолбута. Онно икки санаа охсуспута. Бастакылара, билин'н'и физмат кылаас учууталлара оскуола5а физиканы, химияны, математиканы уёрэтиигэ базаны тэриниэ5ин' уонна ону кытта бииргэ бу кэскиллээх улэни са5алаабытынан барыа5ын', кабинеттарда тэриниэ5ин' уонна куруhуоктары киэн'ник аhан уёрэтиэ5ин' диэн санааны тутуспуттара. Атыттар; "Онно биhиги кыахпыт суох. Кураанахха тугу тиэтэйэн. Талаан баар буолла5ына, бэйэтэ суолун тэлиниэ",- дииллэрэ.
Иккис этии хотторбута. Онон оскуола5а физиканы, математиканы уонна химияны уёрэтиигэ сурун бол5омтону ууруллубута. Исидор Барахов аатынан оскуола5а физиканы, математиканы, химияны ордук дирин'ник уёрэтэр аналлаах кылааhы аhарга быhаарбыттара.
Дьэ итинник, билигин республика бары оскуолаларыгар киэн'ник биллэр физмат кылаас бастакы тэриллиитин кылгас историята.
- Биhиги дьэ итинник кэлэн "Кими уёрэтэбит?", "Киммит уёрэтэр?", "Туохха уёрэтэбит?", "Ханна уёрэтэбит?"- диэн элбэх ин'нигэстээх боппуруостарга кэтиллэ туспуппут,- диир Михаил Андреевич мичээрдээн баран.- Бастакы ыйытык чэпчэкитик быhаарыллыбыта.
Yтуё дьыала ёруу киэн' сурахтаах. Онон биhиги оскуолабытыгар урут тэриллэн улэлээбит куруhуоктарбыт уонна оскуолабыт уёрэнээччилэрэ олимпиада5а кыттыыларын учугэй тумуктэрэ ыаллыы оройуоннарбыт учууталларыгар, оскуолаларыгар биллэр буолан барбыттара. Биирдэ Сунтаар оскуолатын математика5а учуутала Коммунар Николаевич Иванов биhиэхэ маннык ис хоhоонноох суруга кэлбитэ;
"Мин уёрэтэр 7-с кылааспар Федя Иванов диэн математика5а улахан дьо5урдаах о5о баар. Кини манна икки сыл математика куруhуогар кыттан, бэйэтин дьо5урун ёссё сайыннарда. Онон хайдах эмэ бэйэ5ит оскуола5ытыгар ылан салгыы уёрэппэккит ээ. Биhиэхэ ити утуё талаанын сайыннарар усулуобуйабыт суох. Мин кинини сааскы ёрёбулугэр эhиэхэ ыыта сылдьыам. Бука диэн кинини кытта кэпсэтин' уонна кини математик буола уунэригэр кёмёлёhун'".
Итинник ис хоhоонноох суруктар Ленинскэйтэн, Булууттэн элбэхтэр этэ. Хас тыа оскуолатын аайы эрдэттэн "математик, физик эбэтэр химик" диэн ааттаммыт, кырдьык, ити предметтэргэ сып курдук уёрэнэр о5олор баар буолаллар. Ол гынан баран итинник талааннаах о5олор уксулэрэ кённёру орто оскуола5а бэйэлэригэр суол солонор курдук сайдар, уёрэнэр кыахтара суох. Ол иhин дьэ биhиги ыаллыы оройуоннарбытыттан; Сунтаартан, Булууттэн, Ленинскэйтэн кинилэри суумэрдээбиппит. Куhун бэйэбит оскуолабытыгар а5алан бэрэбиэркэлээн кёрбуппут уонна астыммыт о5олорбутун уёрэххэ ылбыппыт.
Аны кинилэри кимнээхтэрбит уёрэтэллэр? Ити тыа орто оскуолаларын усулуобуйатыгар чэпчэкитэ суох боппуруос этэ. Дойду киин куораттарыгар Москва5а, Ленинградка, Новосибирскайга, Киевкэ уо.д.а. куораттарга тэриллэн улэлээбит физико-математическай кылаастары уонна интернат-оскуолалары уксулэрин биллиилээх ученайдар, Со?зка киэн' биhирэбили ылбыт университеттары бутэрбит дьоннор салайбыттара эбээт.
Исидор Барахов аатынан оскуола физмат кылааhын тэрийээччилэр, чуолаан, Михаил Андреевич Алексеев эрдэттэн санаатын уура сылдьыбата5а. Кини бэйэтэ бастаан ликбезкэ уёрэммит дойдутун киhититтэн С.А.Новгородов букваларын аа5арга уёрэммит.
Саас. Кыайыы кунун уёруулээх парадыгар, Михаил Андреевич кыргыттарынаан площадка тураллара. Инники иhэр мотоколонна5а кыыhар кыhыл былаахтар тэлимнэhэллэрэ. Олор кэннилэриттэн оркестраннар Кыайыы маршын сурэх уёрэринии, сургэ кётё5уллэринии оонньоон ньиргитэн кэлбиттэрэ.
- Хайдах курдук учугэйий, бу парад! Оркестр. Мотоколонна... Бу барыта биhиги бёhуёлэкпитигэр бэйэбит о5олорбут сылдьаллар. Сайдыыбыт хардыыта хайдах курдук киэн'ий? Yёрэтиэх эрэ кэрэх, ыччат хайдах курдук барыны бары тургэнник ылынарый? Космическай уйэ бэйэтин ыччатын ёйун-санаатын эмиэ тургэнник ёрё кётёргё кынаттаата. Кёр, бу маладьыастарын' оонньууллара кё5ун, тэн'ин. Дьин'нээх оркестраннар,- дии-дии Михаил Андреевич, угэhинэн, омуннаахтык уёрэ-кётё кэпсээбитэ.
- Yтуё да кэмн'э кэллибит. Эhиги, о5олор, чахчы дьоллоох уйэ5э тёрёёбут барахсаттаргыт.
Кыайыы кунэ. Бу Михаил Андреевич Алексеев тус бэйэтин саа-саадах тутан уhансыбыт, таhаарыспыт кунэ. Сэрии ол ынырык куннэрин тустарынан санаатахха; "Чэ, Кэбис, бу маннык учугэйкээн кун'н'э-дьылга ахтыллыбат ыар кэмнэр этилэр", -диэччи.
Кини о5о сааhа да элбэх эрэйдээ5э. Горнай уонна Булуу икки ардыларынаа5ы Баппа5аайы диэн саамай кырыыба нэhилиэккэ дьадан'ы кэргэн'н'э тёрёёбутэ, 6 саастаа5ар а5ата, ийэтэ суох хаалбыта, ыал хамначчыта буолууну эмиэ амсайбыта. Оччотоо5у олох эрэйин, этэргэ дылы, эн'эринэн тэлбитэ. Yёрэниитэ да, билин'н'и ыччаттар курдук судургута суо5а. Хойутааhын, кётутуу барыта баара. Ол иhин Михаил Андреевич ыччат эдэр сааhыгар наука саамай сурун тёруттэрин билэригэр, онтон сирдэтэн инники кэскилин талынарыгар сыламтата суох кёмёлёhёр.
Туохха барытыгар кыhамньы, дьулур наада, -диир Михаил Андреевич. Кини оннук дьулуурдаах, математика5а, физика5а, химия5а дьо5урдаах уолаттардаах. Олору кини бэйэтэ бу ааспыт сылларга ииттэ, уёрэттэ. Ити барылара Саха государственнай университетын бутэрбит уолаттар; математика5а А.И.Семенов, Н.Ф.Иванов, А.А.Маччасынов, физика5а В.С. Долгунов, химия5а П.П.Одорусов. Бары бэйэлэрин таптаан, талан ылбыт предметтэрин баhылыырга ураты дьо5урдаах дьоннор. Бэйэлэрин хайысхаларын наука5а тахсыбыт сан'аны, бастын'ы баhылыырга элбэ5и аа5аллар, утумнаахтык дьарыктаналлар.
Туохха, тугу уёрэтиэххэ? Бу инники быhаарыллыбыт боппуруостаа5ар быдан ыараханнара уонна элбэх сыралаахтара этэ. Ити бириэмэ5э физмат кылаастары уёрэтиигэ бэлэм опыт, уёрэх кинигэтэ суо5а. Онон уёрэх программатын бэйэлэрэ он'ороллоругар уонна урут улэлээбиттэртэн субэлэтэргэ, сёптёёх учебниктары, литератураны бэйэлэринэн кёрдёhёргё тиийбиттэрэ.
Оттон оннук учебниктар, субэhиттэр чугаhа Новосибирскай академгородогар, ыраа5а Москва5а бааллара. Ол ыраах уонна эппиэттээх айан'н'а физмат кылаастары салайааччы Михаил Андреевич тус бэйэтэ барбыта.
Yтуё ыра санаалаах ыраах Саха сирин учуутала М.А.Алексеев ааттаан-суоллаан барбыт куораттарын ученайдара кинини олус истин'ник кёрсубуттэрэ. Кини ити сырыытыгар Москва5а Ломоносов аатынан Государственнай университет механико-математическай факультетын декана Н.Х.Розов, Педагогическай наука Академиятын научнай улэhитэ, геометрия учебнигын автора А.И.Фетисов, Москва куорат 444 нуёмэрдээх оскуолатын директора С.И.Шварцбург, Новосибирскай Государственнай университет иhинээ5и аналлаах физико-математическай факультет завуhа С.И.Литерат, МГУ иhинэн физико-математическай оскуола-интернат тэрийээччитэ, академик А.Н.Колмогоров, НГУ педагогика5а кафедратын сэбиэдиссэйэ ?.И.Соколовскай, ?кутскайдаа5ы космофизика уонна аэрономия институтун директора ?.Г.Шафер о.д.а. курдук элбэх ученайдартан быhаччы субэлэри, кёмёлёру ылбыта.
Доктор С.И.Шварцбург Михаил Андреевиhы кытта арахсарыгар, кини ыраах Саха сиригэр бастакы тэрийэн эрэр кылааhыгар ситиhиини ба5арбыта уонна бэйэтин оскуолатыгар бэлэмнээбит учебниктарыттан 40-нуу экзампляр кинигэни босхо бэлэхтээбитэ. Онон уhус мэhэй эмиэ санаа хоту быhаарыллыбыта.
Ханна уёрэтиэххэ уонна уёрэнээччилэри хайдах олордуохха? Ити боппуруостартан бастакыта билин'н'э диэри кыайан быhаарыллыбата5ын суруйуубут са5аланыытыгар ахтан турабыт. Ёссё хас да сал5ааhыннаах корпус, физмат кылаас учууталларын куустэринэн тутуллан, биир интэриэстээх уёрэнээччилэр бииргэ уёрэнэр, дьарыктанар кыахтаммыттара.
Физмат кылаас бастакы тэриллиэ5иттэн ыла манна улэлиир учууталлар математика5а уонна физика5а дьо5урдаах о5олору уёрэтиигэ академик С.Л.Соболев "Ёйдуур дьо5урга уёрэтиэххэ" ("Учить мыслить") диэн "Литературнай хаhыакка" бэчээттэммит ыстатыйатыгар "...Киhиэхэ кылаабынайа, кини ёссё о5о сааhыгар точнай наука5а интэриэhин уhугуннарыахха, кини бэйэтигэр сёпкё сыана бэринэригэр кёмёлёhуёххэ" диэн этиитинэн салайтаран улэлээбиттэрэ.
- Биhиги эмиэ физик, математик уонна химик бэйэтин бэйэтэ кёрдёрён идэтин булунарыгар кыhанабыт. Дьин' иhэ, биhиэхэ барыта бастын' о5о кэлэн уёрэммитэ диэн суох. Холобур, быйыл кэлэн уёрэнэ сылдьар о5олортон баhыйар улахан ан'ардар орто уёрэнээччилэр. Итиннэ биhиги,- диир математик, бу оскуола5а 19 сыл улэлээбит Саха АССР оскуолаларын утуёлээх учуутала Александр Иванович Семенов,- угус оскуолалар учууталлара биhирээн туттар ньымаларын, орто дьо5урдаах уёрэнээччилэр таhымнарыгар оло5уран улэлээбиппит. Дьин'эр ити ньыма5а бастын' о5о сайдыыта атахтанар, орто уёрэнээччи бэйэтин таhымыттан уётэлээн уунэргэ кыhаммат. Дьэ ол иhин, бу кылаастар ман'найгы тэриллибит сылларыттан ыла, биhиги саамай дьо5урдаах о5олорго атыттарбытын тэн'нииргэ кыhаммыппыт.
- Бу маннык тыа сиригэр, оннук орто уёрэнээччилэртэн эhиги хайдах физик, математик уонна химик дьону иитэлээн таhаара5ытый?
Итинник боппуруоhу хас кэлбит делегация барыта ыйытар. Онно физмат кылаас салайааччыта Михаил Андреевич; "Биhиги кунду биир идэлээхтэрбит, биhиги эhигинниин бары биир урдук уёрэ5и бутэрбиппит, уёрэтэр о5олорбут, улэлиир усулуобуйабыт эмиэ биирдэр. Онон ёскё биhиэхэ ханнык эмэ ситиhии баар буолла5ына, кини кистэлэн'э дьаныардаах улэбитигэр уонна советскай учуутал урдук аатын чиэстээхтик тута сатыырбытыгар буолуо5а", - диэн эмиэ ёруу биирдик хардарар.
Физмат кылаас диэн ааттанар корпуска киирдэххэ, хас истиэнэ аайыттан дойду албан ааттаах физиктэрэ ураты ёйдёёх харахтарынан эйигин батыhа кёруёхтэрэ. Кинилэр бу ёйдёёх, наука5а кё5улуур харахтарын анныгар олорон, о5олор куннэтэ ураты дьаныардаахтык бэлэмнэнэллэр. Манна барыта тёhё кыалларынан "О5олорго ис-киирбэх буолаарай" диир санааттан тэриллибит. Кинилэргэ ким да кэлэн он'орон, тутан биэрбэтэх, барыта бэйэлэрэ сайын'н'ы уоппуска кэмигэр он'орбуттар.
Бу аналлаах кылаастарга бастаан уёрэнэ кэлбит о5олорго Михаил Андреевич сыл аайы, бастакы чиэппэр бутуутэ биири ёйдётёёччу;
- Кунду о5олор, биhиги эhигини саамай чулуулар диэн суумэрдээбит о5олорбут. Ол эрээри эhиги атын о5олортон чэпчэкитик олоруохпут дии саннааман'. Эhиги олоххут, уёрэххит, хата, ордук ураты ыарахан буолуо5а. Эhиги бары да дьиэ5ит таhыгар, дьон'н'утуттан сылдьар оскуолалааххыт. Билигин биhиги уёрэхпит, эhиэхэ тэрийбит условиеларбытын уонна эhигини уёрэтэр учууталлары кытта билиhиннэрдибит. Мантан ордук буолуо диэн эрэннэрэр кыахпыт суох. Онон бу оскуола5а эhиги ба5арбыккыт, тардыспыккыт суох буолла5ына, бэйэ5ит урут уёрэммит оскуола5ытыгар салгыы уёрэниэххитин сёп. Биhиги онтон букатын ёhургэниэхпит суо5а. Оттон сан'а оскуола5ытын сёбулээбит буоллаххытына, бары сыралаах уёрэххэ турунуо5ун'. Онон эhиги итинник биир бигэ ёйдёбуллээхтик уёрэннэххитинэ, 17 сааскытыгар оскуола5ытын ситиhиилээхтик бутэриэххит уонна 23 сааскытыгар урдук идэни баhылаан, тёрёёбут Сахабыт сирин салгыы сайдыытыгар кёмёлёhуёххут.
Физика кылааhыгар сарсыарда уёрэх 8ч.30 мунуутэ5э са5аланар. Онтон сынньаналлар уонна эмиэ дьарыктана кэлэллэр. Манна оннук дьарыктаныы киэhэ 10-11 чааска дылы сал5анан барар.
Физмат кылааhыгар бэлэмнэнии бара турара. Ёруу буолар уу-чуумпуга физик Василий Софронович Долгунов эрээттэри кэрийэ кёрё сылдьар. Олус ыарыр5аппыттарга бутэhик уhукка субэлиир, кёмёлёhёр, кыайбыттарга сан'а сокуоннары, формалары эбэн биэрэр. Онон манна уёрэнээччи барыта бэйэтин дьулуурунан уёрэнэр. Ким буолуохтаа5ын, туох дьо5урдаа5ын бэйэтэ быhаарар.
Математиктар, физиктэр эмиэ маннык бэлэмнэнэллэр. Куннэтэ итинник дьаныардаах дьарыктаныы уонна эрчиллии уёрэнээччилэр бу оскуола5а бэйэлэрин физик уонна химик, математик буолалларыгар суол тэлбитэ. Итиннэ кинилэри кытта учууталлара ёруу бииргэ сылдьыhаллар.
Бу кылаастар учууталлара уёрэнэр о5олоругар; "Культурнай буолуу, ёй-санаа ёттунэн дэгиттэр сайдыы- эhиги патриотическай ытык иэскит буолар",- диэн истин' иэйиилээхтик ёйдётёллёр.
Онон манна уёрэнэр о5олор ити дьаныардаах бэлэмнэниилэрин быыhыгар бэйэлэрин физика5а кабинеттарыгар киирэн, киинэ кёрёллёр. Онно кинилэр хас биирдиилэрэ киномеханиктарынан буолаллар, библиотека5а киирэн Шекспири эбэтэр Расул Гамзатовы дор5оонноохтук аа5аллар.
Сынньалан' бириэмэтигэр уhус хоско киириэх. Онно уолаттар саахыматтыахтара, кыргыттар теннистиэхтэрэ. Кинилэргэ, наука урдук чыпчаалын талаhар, сарсын'н'ы интеллигенция представителлэригэр, барыга дэгиттэр идэлээх буолуу наада.
Ыччаты уопсай дьыала5а бэриниилээх, дьон иннигэр кыhамньылаах буолалларыгар иитиигэ учуутал тус бэйэтинэн холобур буолуохтаах. Хас да сыллаа5ыта Ваня Николаев Новосибирскайдаа5ы университекка бараары киирии экзаменнарын барытын туйгун сыана5а туттарбытын урдунэн, онно Якутскайтан атын о5о барар буолан, Ваняны атын институкка барарга субэлээбиттэрэ. Ваня онно букатын сёбулэспэтэ5э уонна дьиэтигэр тённён кэлбитэ.
Оттон Михаил Андреевич итинник тосту-толоос быhыыны кытары сааhыгар эйэлэспэтэх киhи. Онно сонон Москва5а кёппутэ уонна Ваня Николаев бэйэтин умсугуйар уёрэ5эр киирэрин туhугар икки нэдиэлэ устата "охсуспута". Тиhэ5эр, кини урдук уёрэх министрин солбуйааччытыгар киирэн, бэйэтин этиитин ылыннарбыта. А5ыйах хонон баран Ваня Николаев Новосибирскайдаа5ы университекка бэрт тургэнник барарыгар ын'ырар телеграмма кэлбитэ.
Михаил Андреевич Алексеев ыччат салгыы уёрэнэрин туhугар хайдах курдук сыралаhан улэлээбит тугэннэриттэн ити биир эрэ холобуру а5ынныбыт. Бу кылаас учууталлара бэйэлэрин уёрэнээччилэригэр истин' ийэ5э, амарах а5а5а кубулуйбуттарын билигин дойду киин куоратыгар уёрэнэ, улэлии сылдьааччылар, о5олорун уёрэттэрбит тёрёппуттэр суруктарын истин' иэйиилэрэ, мун'ура суох махтаныылара бигэргэтэр.
Билигин МГУ аспирана Виктор Наумов МГУ-га студенныы сылдьан "... Дьулуур, улэ уонна ёссё тёгул улэ... Экзаменнарбын барытын туйгуннук туттардым. Хайдахтаах дьолуй, тыа сирин ыанньыксытын уола- мин МГУ-га уёрэнэр буоллум! Кырдьыкпын эттэхпинэ, мин бастаан эhиги оскуола5ытыгар киирэр ба5ам суо5а. А5ыс кылааhы бутэрэн баран, Алдан горнай техникумугар уёрэнэр ба5алаа5ым... Оттон билигин миигин физика букатыннаахтык абылаата", - диэн суруйар.
"... Олус истин'ник санаан кэлэбин, - эhиги салалта5ытынан физиканы, техниканы баhылааhын'н'а физмат кылааска ыыппыт элбэх да элбэх бириэмэбин. Онтум таах хаалбата. Билигин мин ханнык ба5арар техниканы билэр буоллум. Заводка барбыт практикабар "5" сыананы ыллым. Ёскё мин эhиги уёрэппит прибордаргытыгар халы-мааргытык сыhыаннаспытым буолар, мин маннык дьолго тиксибэт этим. Ол иhин дьолбор, мин уёруубэр эhиги ёруутун бииргэ сылдьыhар курдуккут" , - диэн суруйар Бауман аатынан Москватаа5ы урдук техническай училище студена Капитон Прокопьев.
"... Мин улам-улам математик буолан эрэбин. Математика маннык дьиктитик киhини умсугутуо, кэрэхсэтиэ диэбэтэ5им. Дьарыктанарбын эhиги уёрэппит дьулуургутунан, уёрэнэбин ыараханы билбэккэ",- диэн уёрэн-кётён суруйбута Новосибирскайдаа5ы Государственнай университет механико-математическай факультетыгар уёрэммит, остуорас уола Иван Шамаев.
Биирдэ редакция5а киирбиппэр, уолаттар; "Эйигин биир ийэ кёрдуу сылдьар. Ону дьиэ5эр ыйан ыыттыбыт",- дэспиттэрэ. Ол иhин дьиэбэр кэлбитим. Утаакы буолбата5а, ол эппит ийэлэрэ киирбитэ.
-Мин Данилова Мария Владимировна диэн 6 о5олоох ан'ардас ийэбин. Бугун Алексеев Михаил Андреевич туhунан ыстатыйа5ын радионан иhиттим. Мин киниэхэ ис сурэхпиттэн махтанабын. Ол махталбын бу суругунан а5аллым, ону Михаил Андреевичка хаhыатынан тиэрдэргэр кёрдёhёбун, - диэбитэ.
Киниэхэ мин биир киhи туhунан хаhыаттар кун аайы суруйбаттарын туhунан эппитим.
- Суох, оннук буолуон сатаммат. Михаил Андреевич курдук утуё санаалах, ураты киhи, учуутал туhунан хаhыат суруйбат буолла5ына, дьэ оччо5о тугу, кими суруйан таhаара5ыт? Бу мин кыракый суругум о5отугар миэстэ кёстуё5э. Бука, тылын-ёhун кённёрён баран таhаартар. Эрэнэбин, бука диэн утуётэ он'ор...
Бакыатын аhан, аа5ан кёрбутум маннык суруллубут этэ; "Мин 6 о5олоох ан'ардас ийэбин. О5олорум кыра эрдэхтэринэ а5абыт ёлбутэ. Онтон ыла биhиги Советскай правительствобыт кёмётунэн, о5олорбун дьонтон итэ5эhэ суох улаатыннартаан оскуола5а киллэртээбитим.
Исидор Барахов аатынан оскуола учууталларын утуё кыhамньыларынан о5олорум бары учугэйдик уёрэнэллэр. Онно мин ийэлии истин' махталбын оскуола директорыгар Дмитрий Спиридонович Спиридоновка, ураты утуё сурэхтээх Михаил Андреевич Алексеевка, Петр Поликарпович Одорусовка тиэрдэбин.
Мин икки улахан эрэллэрим Валя уонна Галя Павловалар Михаил Андреевич салайар физмат кылааhыгар уёрэнэр дьолломмуттара. Кинилэр 1970 сыллаахха онус кылааhы бутэрээт Новосибирскайдаа5ы медицинскай институкка ситиhиилээхтик туттаран, иккиэн бииргэ киирбиттэрэ. Билигин тёрдус курска наар туйгун сыана5а уёрэнэллэр.
Ити о5олорум дьоллоро- мин дьолум. Билигин мин ыарытыйабын. Онон быйыл татымнык олоробун. Михаил Андреевич ону билэн, республика5а, олохтоох былаастарга туруорсан, ыраах уёрэнэр о5олорбор хаста да харчынан кёмё он'оттордо.
Онон, мин санаабар, киhи киhиэхэ кыhанар, киhи киhиэхэ до5ор буолар, суду тыллар ким-хайа иннинэ кунду Михаил Андреевич Алексеевка сыhыаннаахтар.
Кунду киhи, утуё сурэхтээх Михаил Андреевич, мин эйиэхэ о5олорум уонна тус бэйэм ааппыттан ийэлии ис сурэхпиттэн сугуруйэн туран махтанабын. Дьоллоох, доруобай, уhун уйэлээх буол, кунду киhи.
<<< Назад на Ветераны
Республика Саха (Якутия)
с. Верхневилюйск
© SakhaLand 2003
|
