 АЛЕКСЕЕВ
Михаил Андреевич
(05.05.17 - 18.09.95)
Бараммат-хороммот банаардаах сырдыктаах
Михаил Андреевич туhунан тугу эмэ бэлиэтээбит киhи дии санаабытым ыраатта. Ол гынан баран бай5алы ура5аhынан оймоон туох долгутуо буолла5ай дии саныырым. Ону баара М.А.Алексеев уёрэнээччилэриттэн быhа-баачы сорудах тигинээн кэллэ. Кыалыннын-кыаллыбатын толоро сатыырга тиийдим.
Мин кини туhунан бэйэтин кёруём лаппа иннигэр истибитим. Далыр оскуолатыгар дьикти учууталламмыттар уhу. Уоппускатыгар Дьокуускайтан буор-босхо бэрт элбэх суумалаах эгэлгэ тэрили булан а5албыт диэн сурах тар5аммыта. Ити 1955 сыллаахха этэ.
Ол кыhыныгар учууталлар тохсунньутаа5ы мунньахтарын трибунатыттан хай5аабыттара. Онон сибээстээн Далыр оскуолатын киэн' кэскилин кэпсээбиттэрэ. Ити иннигэр наар оскуола улэтин кун сарсын'н'ы соруктарын уонна утарынан итэ5эстэрин эрэ ыран'алыы уёрэммит дьон соhуйа истибиппит.
Бэйэбит улэбитин кытта тэн'нэтэлээн кёрбуппут.
Ол эрээри Михаил Андреевич Далырга са5алаабыт улэтэ биhигини сёхтёрбутэ. Итинник олордохпутуна 1957 сыл бэс ыйын бутуутэ ССКП райкомугар ын'ыран миигин Далырга директорынан бар диэбиттэрэ.
Син ону-маны аахпыт, толкуйдаабыт, педагогическай улэ5э туох эрэ сонун тыалы киллэрэргэ холоммут киhи дьо5ус орто оскуоланы кыайар инибин диэн эрэл санаалаах Далырдаатым. Yлэбин педагогическай коллективы чинчилээhинтэн са5алаабытым. Коллектив адьас эдэрдэри кытары сынньалан'н'а баралларыгар уолдьаспыт дьон былааhыктаа5а. Ити икки кёлуёнэ ыккардыгар орто саастаахтар бааллара. Уопсайынан эрчимнээх ылыныгас, улэлииргэ ба5алаах дьон этэ.
Михаил Андреевич Дьокуускайга сылдьара. Ол эрээри кини сабыдыала, киниттэн элбэ5и эрэнии ётё кёстёрё. Сотору-сотору Михаил Андреевич кэллэ5инэ туох диирэ буолла диэн тыллар иhиллэллэрэ.
Биhиги бастакы кёрсуhуубут то5о эрэ тон'уйдук тахсыбыта. Yёрэх сыла са5аланара ыган кэлбитэ. Оччотоо5уга оройуон'н'а икки эрэ орто оскуола баара. Yёhээ Булуугэ уонна Далырга. Далырга Дуллуку, Ман'аас, Боотулуу сэттэ кылаастаах, Мэйик, Чапаев начальнай оскуолаларын бутэрбиттэр кэлэн уёрэнэллэрэ. Онон интернат боппуруоhа олус суолталаа5а. Дьиэ-тэрил, ас-тан'ас, улэ-хамнас да ёттунэн бу тыын тэрилтэ ирдэбилэ эппиэттээбэт эбит этэ. Ол иhин уёрэх аhыллыа а5ыс хонук иннигэр педсовет мунньа5ар интернат боппуруоhун кёрбуппут. Михаил Андреевич онно уёрбутун эриэхсит. Тыла-ёhё, дьэ ёhуллубутэ. Миигин батыhыннара сылдьан, физикатын кабинетыттан са5алаан, оскуола5а туох ыhылла, алдьана сытарын бутэйигэр-хаhаатыгар тиийэ кёрдёрбутэ. Ол о5олор тустарыгар а5алыы кыhамньы, техническай улэhиттэр уонна учууталлар улэлэрин ытыктааhын, оскуола уонна интернат чиэстэрин туохтан да урдуктук тутуу сылаас тыынынан илгийэрэ. Ол миигин, сан'а улэлээн иhэр киhини, улаханнык уёрдубутэ.
Михаил Андреевич билсэн истэх ахсын улам дирин'ээн, улам улуутуйан иhэр дьиктилээх киhи. Ити кини сэмэйиттэн уонна дууhата киэн'иттэн, ыраа5ы, улаханы, кэскиллээ5и бэрийэриттэн тахсара. Итинник хаачыстыба чахчы дьоллоох улэhиккэ бэриллэр диэн мин Михаил Андреевиhы быата суох хайгыы саныыбын, киниэхэ отучча сыл устата уёрэнэ сатаабытым. Олортон бытахтык ыллахха манныктары бэлиэтиим.
Ханнык ба5арар наука, искусство тёруттэрин уёрэтэргэ учуутал сёптёёх материальнай базаны тэриниэхтээ5ин Михаил Андреевиhы кытта бииргэ улэлиэхпиттэн ыла эрэ уёрэтэр, иитэр улэ учугэйдик сайдыбыт уонна сайда турар материальнай тёруттээх буолуохтаа5ын бигэтик ёйдёётум. Ону райОНОларга да, оскуолаларга да улэлиирбэр, билигин Норуот педагогикатын музейын тэрийэрбэр бастакы соругунан туруоран ханныктык эрэ ситиhэн иhэбин дии саныыбын.
Михаил Андреевиhы кытта улэлиэхпэр диэри политехническай уёрэхтээhини ёйдуу сатаан элбэхтик аахпытым. Научнай ёттун билэр курдугум. Ол гынан баран хайдах тэрийэри кыайан "буhарбат" этим. Онуоха дьэн'кэ уонна итэ5этиилээх опытынан Михаил Андреевич улэтэ буолбута. Кини уустук, улахан дьыаланы бэрт боростуойтан уонна о5олорго тиийимтиэтик тэрийэрэ. Физика кабинетын эгэлгэ тэрилин бэриттэрииттэн са5алаан эдэр конструктордар, электромонтердар, мотористар куруhуоктарыгар киирии, онтон опыттары он'отторууга дабайыы, тиhэ5эр, норуот хаhаайыстыбатыгар улэлиир техниканы улэлэтии- политехническай уёрэхтээhин дьэн'кэ суола буоларын кини улэтигэр кёрён итэ5эйбитим.
Урут о5о самоуправлениетын уёрэнээччилэр тэрилтэлэригэр улэни тэрийиинэн мун'урданарым. Оттон Михаил Андреевич о5о самоуправлениетын педагогическай самоуправлениетын педагогическай улэ5э кытта туттар. Лабораннар- о5олор, куруhуогу салайааччылар- о5олор, техника харайааччы, хамсатааччы- о5олор, саамай итэ5эллээх хаhаайын-о5олор.
Биhиги Михаил Андреевич бу уёруйэ5ин оскуола оло5ор киллэрэ охсубуппут. Ол тумугэр 1958 сыл республика5а уёрэнээччилэр бастакы производственнай биригээдэлэриттэн биирдэстэрэ Далырга тэриллибитэ. Биригээдэни уёрэнээччилэр Иванов Кеша, Алексеева Полина, Давыдов Егор, Васильева Еля салайбыттара. О5олор 8900 кирпииччэни, 10 тонна сиилэhи он'орбуттара, 180 тонна оту оттообуттара. Yлэ быыhыгар 13 о5о мотоцикл, 10 о5о автомашина теориятын уёрэппитэ, элбэх кинигэ аа5ыллыбыта, отууга киинэ кёрёллёрё, спордунан дьарыктаналлара. Ити Михаил Андреевич уёрэх бириэмэтигэр ыыппыт улэтин са5алааhын этэ. Икки сылга 86 электромонтер, 84 моторист, 36 киинэ механига, 6 тракторист, 36 фотограф, 28 мотоциклист, 2 дизелист, 4 шофер иитиллибиттэрэ. Куруhуок сорохторун Угаров Ганя, Ксенофонтов Трофим, Гаврильев Вася, Прокопьев Петя курдук о5олор ыыталлара. Итини барытын ёрёбулэ, бырааhынньыга суох Михаил Андреевич салайара.
Оскуола общественноhы кытта улэтин биир туннугун- шефтэри кытта ыга до5ордоhон улэлээhини миэхэ эмиэ Михаил Андреевич арыйбыта. Шефтэри кытта улэ5э Михаил Андреевич ёйдётуутэ ордук ылыннарыылаах эбит этэ. Икки сыл Дьокуускайтан 80-ча тыhыынчалаах тэрили (урукку харчынан), оскуола хабар колхозтарыттан, тэрилтэлэриттэн 10 тыh. солк. кёмёну он'отторбута. Оскуола мотоцикл, трактор, автомашина, дизельнай электростанция, кэтит ленталаах киинэ аппарата о.д.а. баар буолбуттара. Ити 50-с сыллардаахха. Биhиги итини баhылаабатахпыт буоллар, туёрт сыл иhигэр сёмуйэ5э сёруур ёрбё5ё суох кураанах сиргэ музейнай комплексы тэрийбэтэх буолуох этибит диэн Михаил Андреевич уёрэ5эр кун бугунугэр диэри махтана саныыбын.
Yёрэнээччи ис дууhатыгар тургэнник тиийэр учууталлар тустарынан урут кинигэ5э эрэ аа5арым. Оннук учуутал тас кёрун'нуун элэккэй, о5ону кытары тэн'н'э оонньуур, кулэн-уёрэн, ыллаан-туойан, ун'куулээн битийэн эрдэ5э дии саныырым. Михаил Андреевич итинтэн хайата да суо5ун таhынан, хайдах эрэ олус дьиппиэ, ким ба5арар толлуох киhитэ. Ол эрээри ханнык ба5арар о5ону, ордук улаатан эрэр уолаттары кытары до5ордоhо охсубут буолааччы.
Кини о5о-аймах сурэ5ин угуттуур ураты кууhэ о5о дьыл5атыгар иhирэх кыhамньытыгар эбит этэ. Ыраахтан кэлбит эбэтэр тугунан эрэ ыарахан усулуобуйа5а тубэспит о5о5о олорор дьиэ, тан'ас-сап, бэл атас-до5ор булунуута, доруобуйатын харыстааhын кыра да, бёдён' да кыhал5атын ким хайа иннигэр бэйэтигэр ылынааччынан Михаил Андреевич буолара. Кини биир да о5ону араспаанньатынан ын'ырарын истибэтэ5им. Оччотоо5у угус о5о бэйэтин учугэй аатын аан бастаан киниттэн истибитэ чахчы. Онон Михаил Андреевичка бэйэтин уёрэнээччилэригэр учугэй а5а курдук сыhыаннаhар дьин'нээх иитээччи, дьин'нээх народнай учуутал тыыннаах холобурун кёрбутум.
Михаил Андреевич формализмы, бурукурээттээhини, бэйэ эбээhинэhин кёлбёрутууну хаhан да тулуйбат. Кини оннукка тубэстэ5инэ бэйэтэ суобастаах улэтинэн, олоххо дирин' умсуутунан баhыйан иhэр идэлээх. Оннук этэ 50-с сыллар бутуулэригэр "Оскуола- производство- урдук уёрэх" диэн хамсааhыны ман'най киллэрэригэр. Оннук этэ физика, математика хайысхалаах кылаастары тэрийэригэр. Оннук этэ научнай, хаhаайыстыбаннай тэрилтэлэр оскуоланы кытта шефтэhиилэрин олохтууругар, о.д.а. бёдён' кэскиллээх са5алааhыннарыгар.
Оччотоо5у Далыр оскуолатын уёрэнээччитэ, хойут биллэр суруйааччы В.Н.Титов 1978 сыл ыам ыйын 11 кунугэр суруйбута; "Ити сылларга Далыр орто оскуолата республика урдунэн биллибитэ. Эдэр ыччат эрчимин, тургэнин, ча5ыл5ан курдук ылынымтыа ёйун тумэн киэн' ёруттээх улэни тэрийэр учугэй биир санаалаах тумсуулээх педколлектив улэлээбит эбит. О5о бэйэтэ салаллан, бэйэтэ хаhаайын буолан кён'уллук уёрэниитэ, сынньаныыта олус табатык, мындырдык тэриллибитэ. Общественнай баайы-дуолу харыстааhын, туора майгыны-сигилини сёбулээбэт атмосфера уёскээбитэ".
Далыр оскуолатын оччотоо5у уёрэнээччилэрин маннык урдук сыанабылларыгар Михаил Андреевич утуётэ ботуччу этэ.
ССРС народнай учууталын кытта быстахтык кёрсё туhэн аастаххына улэ5э талаhыы умсул5анын бэриhиннэрэ5ин, кыайтарбаты кыайар дьулуурга, патриотическай куурээн'н'э уhуйулла5ын. Ол иhин да учуутал аймахха саамай урдук аат- ССРС народнай учууталын аатын Саха Сиригэр аан ман'найгынан кини сукпутэ. Кини туhунан ырыа тыллаахтар поэмалары, кэпсээнньиттэр сэhэннэри айыахтара турда5а диэн эрэнэ саныыбын.
Мин бэйэм сэттэ о5обуттан туёртэрэ; Галя, Ерема, Саша, Маша И. Барахов аатынан оскуола5а Михаил Андреевичка уёрэммиттэрэ. Галялаах Саша уёрэхтэрин Новосибирскай университетыгар ситиhиилээхтик сал5аабыттара. Оттон Еремалаах Маша Красноярскайдаа5ы пединституту бутэрбиттэрэ. Химик, физик, математик идэлээхтэр. Олус сириллибэт улэhиттэр.
Итиниэхэ мин а5а уонна Пелагея Афанасьевна ийэ быhыытынан утуёбут бэрт кыра быhыылаах.
Yтуёкэннээх педагог уонна тэрийээччи, ити оскуола директора Д.С.Спиридонов уонна М.А.Алексеев, кинилэр уhуйбут педагогтара; В.С.Долгунов, А.И.Семенов, Н.Ф.Иванов, А.А.Маччасынов о.д.а. утуёлэрин чорбото саныыбын. Ол иhин сотору 120 сааhын бу ытык кыhа5а тус бэйэм махталым кэмэ суох. О5олорум да5аны итинник уhулуччулаах учууталга уёрэммиттэринэн киэн тутталлар. Ол биир уйэлээх бэлиэтинэн мин Галям бырааттарын, балтын уонна табаарыстарын кёмёлёhуннэрэн, М.А.Алексеев ыстатыйаларын, суруктарын уонна уёрэппит о5олорун ахтыыларын хомуйан "Народный учитель Михаил Андреевич Алексеев" диэн 105 страницалаах кинигэни таhааттарбыта. 1991 сыллаахха. Ону баара кинигэни Г.К.Ноговицына хомуйан он'ордо диэн быhаарыытыгар тёрут араспаанньата (Чиряева) ыйыллыбатах буолан, дьон оччо билбэттэр эбит.
Бэйэм санаабар, педагогтарга, тёрёппуттэргэ, ыччакка улахан кёдьуустээх буолуох кинигэ, убулээhинэ кыаллымына, баара эрэ 500 ахсаанынан тахсыбыта. Ити улугэрдээх педгогическай талаан'н'а дьуёрэтэ суох а5ыйах. Онон бу кинигэни эбэн-сабан, тупса5айдык он'орон иккиhин таhаартарыахха баар этэ.
Ойдом бэлиэтээhиннэрбин М.А.Алексеев уёрэнээччитигэр Галя5а суруктарыттан биирдэстэринэн умурутуёхпун ба5ардым.
Галя, дорообо!
Дьэ, бэйэн' бил. Yhус семестри куутэр ордуга суох буолуо дуо? Хайа аны экзаменнары проваллаан, эбэтэр баалынан ааhымаайыккын? Оччо5о олох да тэбиллэн хаалыан' суо5а дуо? Оннук тубэлтэ5э туох талыы хааларый? Барытын шахмат дуоскатыгар курдук ырытыахха уонна атынан хаамыы он'орор буоллар!
Галя, биири ёйдёё; куёх уунээйи сайдар кэмнээх, сибэкки сибэккилэнэр бириэмэлээх, ол курдук эдэр киhи сайдар уонна уёрэнэр кэмнээх. Ол кэм ааста5ына тёнуннэрэр ыарахан буолуо. Биир тылынан, кытаат!
Бары учугэй киhиэхэ бэрт эрэйинэн бэриллэр. Чэпчэкитик ситиhиллибит ситиhии сыаната кыра. Кыhыл кёмус кёстуутэ ыарахан буолан кини стоимоhа наhаа урдук. Ол курдук учугэй, сыаналаах идэни ыллаххына инники оло5ун' наhаа дьоллоох буолуо.
Эн учууталын' М. Алексеев.
Бэс ыйа ыйа. 1969 с.
Михаил Андреевич, кырдьык да5аны Амма Аччыгыйа барахсан былыргы хоhоонугар этиллэригэр дылы; "Бараммат-хороммот банаардаах сырдыктаах" учуутал буолла5а!
Кини банаара уёрэнээччилэрин эрэ буолбакка бутун саха норуотун сырдаппыта. Сырдата туруо5а!
<<< Назад на Ветераны
Республика Саха (Якутия)
с. Верхневилюйск
© SakhaLand 2003
|
